Γλωσσικοί Πόροι

Επισημειωμένα σώματα δεδομένων ΕΝΓ

Λεξικά και γλωσσάρια

  • Βάση λεξικών πόρων ΠΟΛΥΤΡΟΠΟΝ (ΕΝΓ – Νέα Ελληνικά) – (Διαθέσιμα μετά από προσωπική επικοινωνία)
  • Ηλεκτρονικό λεξικό ΝΟΗΜΑ+ (ΕΝΓ – Νέα Ελληνικά) – http://sign.ilsp.gr/signilsp-site/index.php/el/noima/
  • Λεξικό Dicta-Sign (ελληνικό μέρος) – http://hdl.grnet.gr/11500/ATHENA-0000-0000-28C4-6
  • Λεξικό Δυναμικής Σύνθεσης ΕΝΓ – (Διαθέσιμα μετά από προσωπική επικοινωνία)
  • Λεξικό ΝΟΗΜΑ σε DVD-ROM (ΕΝΓ – Νέα Ελληνικά)
  • Παιδικό Λεξικό Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας σε CD-ROM (ΕΝΓ – Νέα Ελληνικά)
  • Τρίγλωσσο ορολογικό λεξικό εισαγωγής στην Πληροφορική ΔΙΟΛΚΟΣ σε CD-ROM (ΕΝΓ – Νέα Ελληνικά – Αγγλικά)
  • Ορολογικό γλωσσάρι Δημόσιας Διοίκησης (ΕΝΓ – Νέα Ελληνικά) – (Διαθέσιμα μετά από προσωπική επικοινωνία)
  • Ορολογικό γλωσσάρι Σεισμολογίας (ΕΝΓ – Νέα Ελληνικά) – (Διαθέσιμα μετά από προσωπική επικοινωνία)

Εγχειρίδιο Σύνταξης Γραμματικής για Νοηματικές Γλώσσες

Εγχειρίδιο Σύνταξης Γραμματικής για Νοηματικές Γλώσσες

Βασικά στοιχεία νοηματικών γλωσσών

Γενικά στοιχεία

Οι νοηματικές γλώσσες αποτελούν αυτόνομα συστήματα φυσικών γλωσσών, με το λεξιλόγιο, τη μορφολογία και τη σύνταξη να παίρνουν υπόσταση και να λειτουργούν στον τρισδιάστατο χώρο, όπου δηλώνονται όλες οι γραμματικές σχέσεις. Τα σύμβολα που χρησιμοποιούν οι νοηματικές γλώσσες για να αρθρώσουν τον λόγο λέγονται νοήματα.

Το κοινό στοιχείο όλων των νοηματικών γλωσσών είναι η γεωμετρική οργάνωση του γλωσσικού μηνύματος στον τρισδιάστατο χώρο με την αξιοποίηση των εκφραστικών δυνατοτήτων που παρέχει η κίνηση των χεριών, η στάση και η κίνηση του σώματος, η χρήση του βλέμματος και η έκφραση του προσώπου. Ο χώρος παραγωγής του νοήματος ή χώρος νοηματισμού είναι εργονομικά καθορισμένος και περιλαμβάνει το ορθογώνιο παραλληλόγραμμο από την κορυφή της κεφαλής ως τον άνω κορμό και περίπου 20-30 εκατοστά στα πλάγια των μπράτσων πάντα στο εμπρός μέρος του σώματος.

Με αυτά τα δεδομένα, η άρθρωση και η δομή του νοηματικού λόγου, αντικαθιστούν την «ακουστική εικόνα» των προφορικών γλωσσών με μια «οπτική εικόνα».

Τι είναι τα νοήματα

Σύμφωνα με έναν απλουστευτικό ορισμό, νόημα είναι η κίνηση ή η έκφραση που μεταφέρει μια συγκεκριμένη έννοια. Τα απλά νοήματα αποτελούν τις βασικές σημασιολογικές μονάδες κάθε νοηματικής γλώσσας και μπορεί να έχουν λεξική ή γραμματική σημασία.

Τα νοήματα συντίθενται από τη χειρομορφή, την κίνηση του χεριού, την κατεύθυνση της παλάμης, τη θέση σχηματισμού του νοήματος στον χώρο νοηματισμού ή στο σώμα του νοηματιστή, καθώς και τα εκτός χεριών (non-manual) χαρακτηριστικά, που ολοκληρώνουν την πραγμάτωση του νοήματος.

 

Τα συστατικά του νοήματος

Χειρομορφή ονομάζεται το σχήμα που παίρνει η παλάμη και η θέση στην οποία τοποθετούνται τα δάκτυλα κατά τον σχηματισμό του νοήματος. Παρά το γεγονός ότι η χειρομορφή αποτελεί ίσως το χαρακτηριστικότερο διακριτικό ενός νοήματος, δεν αποτελεί η ίδια φορέα σημασίας όσο δεν συνδυάζεται με τα υπόλοιπα στοιχεία που συνθέτουν το νόημα. Για τους αριστερόχειρες νοηματιστές, κύριο χέρι είναι το αριστερό, όπως για τους δεξιόχειρες το δεξί.

Η κίνηση του χεριού κατά τον σχηματισμό του νοήματος παρέχει σημαντικό εννοιολογικό περιεχόμενο. Η κίνηση μπορεί να μεταφέρει πληροφορία για το ποιος κάνει ή ποιος αποδέχεται μια ενέργεια, ενώ η επανάληψη της κίνησης μπορεί να δηλώνει τη συχνότητα ή την περιοδικότητα μιας ενέργειας, πληθυντικό αριθμό ή τη διαφοροποίηση ανάμεσα σε γραμματικές κατηγορίες όπως ρήμα και ρηματικό ουσιαστικό. Το εύρος της κίνησης μπορεί να εκφράζει όγκο ή μέγεθος, ενώ η ταχύτητα της κίνησης σε συνδυασμό με τα ανάλογα εκτός χεριών σήματα μπορεί να εκφράζει ποικίλες επιρρηματικές ιδιότητες.

Προσανατολισμός της παλάμης είναι η κατεύθυνση στην οποία στρέφεται η χειρομορφή κατά τον σχηματισμό του νοήματος. Ο προσανατολισμός της παλάμης μπορεί να λειτουργεί ως το μοναδικό διαφοροποιητικό χαρακτηριστικό ανάμεσα στις σημασίες ίδιων κατά τα υπόλοιπα συστατικά τους νοημάτων.

Θέση σχηματισμού του νοήματος είναι η θέση επάνω στο σώμα του νοηματιστή ή στον εμπρός του ουδέτερο χώρο, στην οποία πραγματώνεται το νόημα. Σε κάθε περίπτωση, τα νοήματα παράγονται στον καθορισμένο χώρο που ονομάζεται χώρος νοηματισμού. Ο συνδυασμός των χαρακτηριστικών σχηματισμού του νοήματος έξω από τον χώρο νοηματισμού, σε κανονικές συνθήκες εκφοράς του λόγου, δεν παράγει αναγνωρίσιμα νοήματα.

Εκτός χεριών χαρακτηριστικά είναι η έκφραση του προσώπου, η κίνηση της κεφαλής και η κίνηση του σώματος. Αυτά τα χαρακτηριστικά συχνά συμμετέχουν στον σχηματισμό των νοημάτων παράλληλα με τα χέρια. Η στάση (ή κίνηση) του σώματος, η έκφραση του προσώπου και η χρήση του βλέμματος –εκτός από τη συμμετοχή τους στον σχηματισμό του νοήματος– μπορεί επιπλέον να είναι φορείς γραμματικής σημασίας, που συχνά στις ομιλούμενες γλώσσες δηλώνεται με μορφολογικά στοιχεία. Για παράδειγμα, η έννοια του μέλλοντος στην ΕΝΓ διατυπώνεται συνδυάζοντας το βασικό νόημα για το κατηγόρημα με ελαφρά κλίση του σώματος προς τα εμπρός. Τα εκτός χεριών χαρακτηριστικά λειτουργούν και κατά τον σχηματισμό της πρότασης προκειμένου να εκφράσουν σημασιολογική πληροφορία. Στις ομιλούμενες γλώσσες, η αντίστοιχη πληροφορία μεταφέρεται κυρίως από τον τόνο της φωνής, όπως συμβαίνει με τον επιτονισμό για τη δήλωση ερώτησης, θαυμασμού, απόρριψης κ.λπ.

Οι ταξινομητές και η χρήση τους

Όπως συμβαίνει και στις ομιλούμενες γλώσσες, η νοηματική γλώσσα, εκτός από απλά νοήματα, σχηματίζει και σύνθετα μέσω των διαδικασιών της παραγωγής και της σύνθεσης, ενώ σημαντικό μηχανισμό σχηματισμού σύνθετων νοημάτων αποτελούν οι ταξινομητές.

Οι ταξινομητές είναι σταθεροί σημασιολογικοί δείκτες (π.χ. άνθρωπος, ζώο, όχημα, τετράγωνο, στρογγυλό, λεπτό αντικείμενο) που καθορίζουν, διαφοροποιούν ή συμπληρώνουν την έννοια που δηλώνεται με ένα βασικό νόημα. Η χρήση ταξινομητών συνδυάζεται με την κίνηση ως παράμετρο σχηματισμού του νοήματος.

Χρήση και των δύο χεριών στον σχηματισμό νοημάτων

Τα νοήματα σχηματίζονται με ένα ή και με δύο χέρια. Όταν χρησιμοποιούνται τα δύο χέρια, διακρίνουμε τρεις δυνατότητες:

α)   και τα δύο χέρια σχηματίζουν την ίδια χειρομορφή και κινούνται,

β)    και τα δύο χέρια σχηματίζουν την ίδια χειρομορφή, αλλά μόνο το κύριο χέρι κινείται και

κάθε χέρι σχηματίζει διαφορετικές χειρομορφές, αλλά μόνο το κύριο χέρι κινείται, ενώ το παθητικό (δεύτερο) χέρι περιορίζεται σε έναν μικρό αριθμό βασικών χειρομορφών.

Το λεξιλόγιο των νοηματικών γλωσσών

Η γραμματική κάθε ανθρώπινης γλώσσας, τόσο στα επίπεδα της φωνολογίας (άρθρωσης), της σύνταξης και της σημασιολογίας, όσο και στο επίπεδο οργάνωσης και διαχείρισης του λεξιλογίου, διέπεται από ένα κλειστό σύστημα κανόνων. Η σταδιακή αποκωδικοποίηση αυτού του συστήματος επιτρέπει στον φυσικό ομιλητή να κατακτήσει τη μητρική του γλώσσα. Το ίδιο σύστημα κανόνων είναι εκείνο που ορίζει την παραγωγή και την κατανόηση λόγου στο πλαίσιο της γλωσσικής επικοινωνίας (στη σχέση ομιλητή – ακροατή). Τέλος, η δυναμική χρήση του συστήματος των κανόνων μιας γλώσσας από τους ομιλητές της εξασφαλίζει την ιδιότητα των ανθρώπινων γλωσσών να παράγουν εν δυνάμει άπειρες γραμματικά σωστές νέες προτάσεις και να εμπλουτίζουν συνεχώς το λεξιλόγιό τους με νέα στοιχεία που όμως αναγνωρίζονται από τους φυσικούς ομιλητές ότι ανήκουν στο σύστημα της γλώσσας τους.

Οι κανόνες που διέπουν το λεξιλόγιο των νοηματικών γλωσσών –όπως συμβαίνει για κάθε γλώσσα– αντανακλούν τους μηχανισμούς οργάνωσης του λεξιλογίου, καθώς και τους μηχανισμούς παραγωγής και σύνθεσης νέων λέξεων, ενώ παράλληλα ελέγχουν τη χρήση των λέξεων στον λόγο.

Ο σημαντικότερος παράγοντας οργάνωσης του λεξιλογίου μιας γλώσσας που εκφέρεται στις τρεις διαστάσεις είναι η γεωμετρική διάταξη των σημασιολογικών χαρακτηριστικών της. Αυτό σημαίνει ότι ανάμεσα στις βασικές λεξιλογικές ιδιότητες της γλώσσας περιλαμβάνονται η δήλωση του σχήματος (στρογγυλό, ορθογώνιο, τριγωνικό κ.λπ.) και του όγκου (μεγάλο, μικρό, λεπτό, μακρύ κ.λπ.) ενός αντικειμένου σε συνεκφορά με την πρωτοτυπική έννοια που του αντιστοιχεί (π.χ. ‘σωλήνας’, ‘κιβώτιο’, ‘άνθρωπος’).

Εξίσου χαρακτηριστικά  είναι τα παρακάτω:

  • η ταυτόχρονη εκφορά (συνεκφορά) του κατηγορήματος με ποικίλες επιρρηματικές ιδιότητες (π.χ. ‘περπατάω’ + αργά / γρήγορα / χαρούμενα / κουρασμένα / βαριά),
  • η ενσωμάτωση χαρακτηριστικών για όποιον κάνει ή δέχεται μια ενέργεια στην εκφορά του κατηγορήματος (π.χ. ‘κινούμαι’ + άνθρωπος / όχημα / ζώο, ‘δίνω’ + χρήματα / βιβλίο / κυλινδρικό αντικείμενο κ.λπ.) και
  • ο εμπλουτισμός μιας βασικής έννοιας με συμπληρωματικούς σημασιολογικούς χαρακτηρισμούς που αφενός εκφράζονται με τον σχηματισμό σύνθετων νοημάτων και αφετέρου ακολουθούν μια ταξινόμηση που δεν ανταποκρίνεται πάντοτε στις ανάλογες ταξινομήσεις των προφορικών γλωσσών –χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η κατανομή εννοιών όπως ‘πολύ’ – ‘λίγο’ ή ‘μεγάλο’ – ‘μικρό’ στις διαφορετικές ομάδες κατηγορημάτων.

Στο πλαίσιο της οργάνωσης της σημασιολογικής πληροφορίας, ένα σημαντικό πλήθος λημμάτων καθορίζεται από την ‘βιολογική πραγματικότητα’ των διαφόρων γλωσσών και εκφράζεται με τρόπο που στις περισσότερες περιπτώσεις αποκλείει τη δυνατότητα επιτυχούς μετάφρασης σε άλλες γλώσσες. Η ΕΝΓ, για παράδειγμα, διαθέτει μεγάλο αριθμό νοημάτων για την έκφραση θαυμασμού, επιβράβευσης, άρνησης, αποδοκιμασίας κ.λπ., για τα οποία δεν υπάρχουν αντίστοιχα λήμματα σε γλώσσες όπως τα Νέα Ελληνικά. Το ίδιο ισχύει για έννοιες όπως, για παράδειγμα, ‘κοντά μαλλιά’ που εκφράζεται, στην ΕΝΓ, από ένα λήμμα διαφορετικό από τα λήμματα ‘κοντός’ και ‘μαλλιά’.

Εκτεταμένη είναι επίσης η χρήση στην ΕΝΓ μορφολογικών χαρακτηριστικών, τα οποία συνδέονται με την οργάνωση και τη δήλωση της σημασιολογικής πληροφορίας. Για παράδειγμα, η χρήση μορφολογικών δεικτών που δηλώνουν το φύλο είναι συχνή με έννοιες όπως οι ονομασίες επαγγελμάτων (γιατρός, δικηγόρος, ηθοποιός κ.λπ.). Σε αυτές τις περιπτώσεις, η ΕΝΓ διαμορφώνει απλά νοήματα για τη γενική έννοια (χωρίς δήλωση φύλου) και σύνθετα νοήματα για τη διευκρίνισή της, για παράδειγμα: ‘γιατρός’ (άντρας ή γυναίκα), ‘άντρας-γιατρός’, ‘γυναίκα-γιατρός’.

Ανάλογη είναι η ύπαρξη λημμάτων που ανταποκρίνονται σε γενικές έννοιες, οι οποίες όμως σε συνθήκες ενσωμάτωσης στη ροή του λόγου απαντώνται συνήθως σε συνδυασμό με τη χρήση ταξινομητών. Ως ενδεικτικό παράδειγμα αναφέρεται το σύνολο λημμάτων που διαμορφώνει η γλώσσα για την λέξη ‘ανοίγω’, για την οποία το βασικό νόημα διαφοροποιείται σύμφωνα με το περιβάλλον χρήσης, ώστε να δημιουργήσει διαφορετικά λήμματα για τις περιπτώσεις: ανοίγω (πόρτα), ανοίγω (στόμα), ανοίγω (σύροντας), ανοίγω (δίφυλλη πόρτα) ή ανοίγω (βιβλίο, τετράδιο) κ.λ.π., ενώ αντίστοιχη παραγωγή παρατηρούμε και ως προς τα συμμετρικά αντίθετα λήμματα της λέξης ‘κλείνω’. Οι παραπάνω μηχανισμοί δημιουργίας λημμάτων αποτελούν εξαιρετικά παραγωγικές διαδικασίες για τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου με νέα λήμματα, και παρέχουν στις νοηματικές γλώσσες ευρύτατες δυνατότητες δήλωσης σημασιολογικών διαφοροποιήσεων.

Το γεγονός αυτό δημιουργεί την απαίτηση η προσέγγιση στο λεξιλόγιο μιας νοηματικής γλώσσας να περιλαμβάνει, εκτός από τις λίστες των λημμάτων, τη συστηματική παρουσίαση όλων των μηχανισμών που χρησιμοποιεί η γλώσσα προκειμένου να αρθρώσει βασικά νοήματα και να συνθέσει νοήματα για την απόδοση σύνθετων εννοιών.

Εγχειρίδιο Σύνταξης Γραμματικής για Νοηματικές Γλώσσες https://www.degruyter.com/view/product/467598